Ae ui i lea, e i ai faaeteetega e fesootai ma lona faaaogaina. O nei faaiuga e maua tele i le asiasiga o “malicious websites” po o le faalauaiteleina faafuasei o faamatalaga patino ia oe.
O mea e ona e tutupu
O le asiasi i faiga fāufau, faiga faasolitulafono po o upega fesootaiga le talafeagai e aofia ai:
- Vairusi ma faiga faagaoi (e iloa lautele o le ‘Malware’)
- Phishing, o le fuafuaga ina ia maua ai ou faamatalaga, ma tala I au tupe, ma gaoia ai le faamatalaina o lou tagata atoa.
- Taufaasesē, mai faatauga faafoliga, teugatupe, faalapotopotoga fesoasoani; evaevaga, upega faamasaniga, taaloga, taaloga fai tupe, ma nisi fesootaiga
- Ōia aiā tatau-Kopi poo le faaaogaina o polokalama puipuia o aiā tatau moa ata tifaga, pese, ata pu’e po o ni faamaumauga taua.
- Ua faa-vaai i uiga ma faiga lē talafeagai e le’i fuafuaina
O alā-ata uma e faaaogaina ai le initeneti pei o (Internet Explorer, Opera, Chrome, Safari poo le Firefox), e i ai o latou pusa e teu ai mea uma na e asiasi i ai mo a latou rekoti.
O alāata na e āsia, e iloa uma e lau ISP (Internet Service Provider), latou te faamauina le faaaogaina o lau initenei e tusa ma aiaiga faaletulafono
Faaaoga le Initeneti ma le Saogalemu
E faigofie lava ona toe fau se alāata pei o lea na mua’i iai, ma e lē mana’omia se tomai faapiota e toe fauina ai se alāata e profesa lona tino mai ae leaga ona fuafuaga.
Ia mataala i alāata ma polokalame lē manuia, lē talafeagai ma solitulafono.
- Faaaoga lagona lelei ma faia faaiuga talafeagai
- Siaki pe i ai se tuātusi, numera telefoni, po o se i-meli. O mea na e iloa ai le alāata mo’i. A lē mautinoa, ave i ai se i- meli pe telefoni i ai mo se faamaoniga.
- Siaki le tuātusi o le alāata/polokalame pei e moni i le vaai, pe i ai se upu o sipela sesē, o ni upu faaopoopo, faailoga ma ni fuainumera faaopoopo, po o se igoa e ese mai le igoa sa e manatu ai.
- Tuu le ‘āū faasino i se sootaga e faaalia mai ai le mea moni o loo mana’o ai, ma ia vaai i le tulimanu agavale, pito i lalo o lau alāata. Ia iloa pe ese lea mai le mea o loo faaalia i le feau o loo i le sootaga mai se tasi alāata po o se i-meli.
- Afai e leai se faailoga loka i le faamalama amata, po o le faailoga lea: ‘https://’ I le amataga lava o le tuātusi faa- Upega Tafailagi e faailoa mai ai le faaaogaina o le sootaga puipuia, ia aua lava ne tuuina i ai faamatalaga tau i le tagata lava ia.
- Ole ala ata e manao I ni faamatalaga faasili ole tagata na ole igoa e faogaina, ma le uputatala (password), ma isi puipuiga masani, ele taumate o faufauga le manuia.
- Ia e le afaina I faiga tau fa’asese. Siaki le tuatusi o loo totonu I lou pusa faasino ala, pea e o’o atu I le ala ata, Ina ia mautinoa e tutusa male to tuatusi na e taina. O le a laveaina oe mai le taunu’u atu ise ala ata sese. Tusa lava pea e faaogaina le tuatusi moni,. eg eebay ae le ole ebay
- Fai ma masani na saili fautuaga fa’a professor ae lei faia faiuga fa’a pisinisi. O ala ata uma e u’unaia faamalosi faiga fa’a pisinisi mo se fa’asiliga lelei poo ni siea, po’o ni uaina, ava malosi, po’o fanua e le fesiligia lava le piopio.
- Ia mata’ala I ala ata latou te faalauiloaina fuafuaga e aofia ai le aumaia nisi talia ni tupe mo nisi po’o e manao e totogi muamua.
- Afai ete masalomia se ala ata, faatino loa se suesuega ina ia iloa po’o se taufa’asese pe leai.
- Ia mataala I ala ata e faailoa mai I imeli a tagata ete le iloa, ma e le’I talosagaina
Puipuiga o ala ata
Ae le’I taina totonu o faamatalaga e le patino ia te oe, pei o lou upu faataga, po’o le faamatalagaina lou card talatupe I tototnu o ala ata. E lua ni meat aua e tata ona e faia e mautinoa ai le saogalemu o le so’otaga o lo’o e faogaina:
- Siaki po’o ai se faailoga loka I totonu ile pusa I lou faamalamala amata. E tatau ona iai pea lesitala ma tu’u ou faamatalaga I totonu. Ia mautinoa e le nao le loka lava na o ia e mafai ona fai lena ma faailoilo ele tau faasese.
- O le tuatusi ole ala ata e tatau ona amata ile faailoga le “https://. Ole mataitusi S mole saogalemu.
O mea ia o lo’o I luga e iloa ai le e ona le ala ata lea ua iaia lona tusi faamaonia e taua ole digital certificate mai le pati lona tolu, pei ole VeriSign or Thawte, e iloa ai o faamatalaga o lo’o feaveai I luga ole ala ata lena ua maea ona faaliuliuina ma ua puipuia mai le maua fa’afuasei ma gaoia se pati lona tolu. I se isi faaupuga, ia mautinoa ua malu puipuia au fesootaiga ma e e ona le ala ata. E ui I lea o le tusi faamaonia e leai foi se atoa ole manatu, o le ona le ala ata ose fa’alapotopotoga po’o le tagata o lo e manatu o lo’o lua fetufa’ai. E manomia lava le lelei ona siaki o le itulau o le ala ata pe moni.
Afai ete faaogoaina ala ata ete le Masani ai siaki muamua pe iai se tusi faamaonia e taua ole Extended Validation (or EV-SSL) certificate e iloa ai ua maea ona siaki lelei e le na tuu ina ane le ala ata. E mafai ona e iloa le tusi faamaonia ina ia ua oomi le faailoga loka I le pusa amata lava e vaaia ai le pusa e iai uma faamatalaga manaomia.
E ao foi ona malamalama e le mafai ona e iloa le faailoga loka le faamoemoe fa’apisinisi ole fai oloa po’o le IT security.
Cookies
O Faila ia e totonu I lou komepiuta, telefoni feavea’I po’o tablets e faaoga e ala ata e teu ma faaputu iai ou faamatalaga mai lea taimi I lea taimi ile va o taimi ete fa’aaogaina ai. Ole tele o taimi e le leaga o lo latou aoga e aofia ai le taofiina o lou igoa faaoga ina ia le manaomia I totonu o ou faamatalaga I taimi uma ete asiasi iai. Ae ui olea e faaogaina e mulimuli I mea na e asia ina ia mafai ona taulai atu faasalalalauga faapisinisi ia te oe po’o ni faiga fa’asoli Tulafono e fauina ai sou ata I mea ete fiafia iai ma le faamoemoe e faoga I faiga tau fa’asese
- Seti lau polokalame ina ia mafai ona e iloa se faila fou faapisinisi ua faaopopo ane. Ia silafia e iai ala ata e tapunia pea e polokaina le faila atoa.
- E iai a’u faasino e mafai ona e tatala ma tapunia ai faila ile va o ala ata ona ia mafai ona e faatagaina ile ala ata ete filifilia.
- Faaoga se polokalame anti-spyware e mafai ona sagolegole ai.
- E iai foi polokalame ua fuafuaina ma faogaina tatau e mafai ona latou aveeseina faila tuai. E mafai foi ona faogaina faataatiaga I nisi au faasoloata e aveesea ai faila ua le toe manaomia
- E lelei ona faaoga le text nai loo le HTML email ina ia le aofia faila taumulimuli I faila imeli.
- E manoamia ala ata UK lau faatagana mo faila.
Ole faaogaina o saogalemu ole upega tafailagi.
O lea polokalame komepiuta e masani ona fa’aogaina e mafai ona vaaia lelei ai fa’atulalaga e pei ole faatagaina ma le polokaina o polokalame ua e filifilia poloka mea oso vavae ae ma faaseena faalilolilo. O polokalame aloaia latou te faailoa atu ia te oe le esesesga e faatino ai. E fautuaina e lelei ona asiasi I puipuiga ma vaega patino lava o latou tafa’ilagi po’o fesoasoani mai polokalame lava ia taitoatasi ua ofoina mai.
O nisi polokalame e mafai ona latou fa’asinolima I polokalame taufa’asese e ala ile matua tapeina.
E tatau ona faaogaina le ituaiga pitofou ma lata mai e lagolagoina e le ala ata ua e filifilia ma ia mautinoa o loo faogaina ma faapipiina faamatalaga ma faiga fou ua iai I lea taimi.
Manatua o le faaolaina ole faataatiaga poo le tapeina ole talaagao au polokalame e taofia ai e isi tagata mai le faaogaina o lau komepiuta e iloa ai mea na e asia. O lau internet service provider, enesini saili, ole au faamalosi Tulafono, poo lau galuega o le a mafai lava ona latou iloa ala ata na e asia, poo upu autu foi na e sailia.
Aua nei galo e tape upega o faaliga pe a maea ona fa’aoga moo u galuega ae lei tapeina le polokalame. Ole tapunia le polokalame e le mautinoa ua tapuni ai ma lou avanoa.
Ia mautinoa o loo aoga pea ma lelei le tete’e vairusi/ma se tetee faiga faalilolilo faapea tali pupuni malolosi ina ia le afaina au polokalame faalilolilo e le iloa gofie.
O mea e fai pea iloa ni faiga fa’asolitulafono
- So;o se mea lava ete manatu e soli tulafaono e pei ole sauaina o fanau, o ata e le tala feagai, ma amio faaletatau faatagata matutua e tatau ripotia ile IWF: iwf.org.uk.
- Afai e te tau atu I mea e te manatu oni faiga faalonalanu, faiga fa’a terorisi ia logoina loa leoleo.