Vairusi & Spyware

O le faataitaiga, o se tasi gaioiga (o le worm) e mafai ona saili ni auala e sao ai ma faaleaga ai se puipuiga o se faila, e mafai ai ona sosolo ma faaleaga isi komepiuta e ala i fesootaiga. O se tasi o polokalame e ta’ua o le Trojan horse (poo le Trojan) e foliga e lelei ae o loo natia ai nisi itu le manuia. O le Zeus (ma isi polokalame e tupu mai ai e pei o le Gameover Zeus) o se tasi nei o polokalame o le Trojan, e mafai ona faatino ni tulaga mataga ma ni galuega solitulafono. O vairusi nei e mafai ona faaleaga le polokalame ma masini o le komepiuta poo ana faamaumauga ma faila foi. O isi e mafai ona iloa e le komepiuta, a o isi e tele ona galue mai i tua, e le o iloa e se tasi o faaaogaina. O isi vairusi, ua uma ona faapolokalameina e toe tupu ma faateleina.

O le spyware o se tasi o vairusi, ua fausia e gaoi faalilolilo ni faamaumauga ma ni gaioiga sa faatino i lau komepiuta. E tele lava faamoemoega ma mafuaaga na faia nei e tagata le polokalame nei spyware, a o le auga masani lava, o le fai o ni fa’amatalaga sese e maua ai se tupe. E mafai ona faatino e le spyware ni solitulafono se tele, e pei o ni faia o ni faasalalauga pepelo e oo lava i le gaoi mai o faamaumauga o lau tusitupe le ala lea i le pu’ega o ata i upegatafailagi o loo e asiasia ma le taina o numera poo uputatala (password). E mafai foi e le spyware ona toe faatuputeleina lana polokalame i lau komepiuta.

E ono mafai ona oo atu se vairusi i lau komepiuta e ala i le polokalame lea o Trojan. E mafai foi lava e le polokalame poo le vairusi ma faatuputeleina lava ia ae lei oo atu i se isi komepiuta (worm) ma e mafai ona fausia se polokalame e faia ni gaioiga faalilolilo ua taua o le spyware. O vairusi ma auala faalilolilo lea o ituiga ‘malware’ e taulia ai foi ma polokalame nei o le rootkits, dishonest adware ma le scareware.

Mea e ono tutupu

O vairus ma spyware e mafai ona faaleaga lau komepiuta i auala nei:

• Tatalaina o imeli o loo iai ni faila o loo faapipii ai polokalame poo faila nei o le .exe
• Tatalaina faila ua faaleaga pe pesia mai faila i upegatafailagi mai kamupani (faataitaiga Hightail – sa igoa muamua o le YouSendIt ma le Dropbox)
• Lou alu i luga o upega ua faaleagaina
• Mai le initaneti, e le o iloa e se tagata ua faaaogaina (sao ai le worm)
• Fa’aaogaina o le macros i polokalame masani (word processing, spreadsheet ma isi)
• O le USB o loo iai polokalame o loo iai ni vairusi (USB laitiiti, USB lapopo’a(external hard drives poo le MP3)
• O CD ma DVD

O vairusi ma spyware e ono oo i ni tulaga solitufono ma lē manuia e aafia ai vaega nei:

• O le gaoiina fa’amatalaga o se tagata
• O le pepelo ma fa’aaoga sese o ni faamatalaga
• O le aveese, gaio pe faaleagaina ni faamaumauga ma faila
• O le gese poo le le mafai ona fa’aaogaina le komepiuta

Polokalame mo le puipuiga o le initaneti (antivirus/antispyware)

E taua lava ona faafou polokalame mo le puipuiga o le initaneti, ina ia atoatoa ma malu au faila ma lau komepiuta. E ova ma le afe vairusi fou e maua, e le taulia ai vairusi masani ma vairusi eseese o loo iai. E tofu lava le vairusi ma a latou uiga poo ni saini faapitoga (signatures) e logofie ma mauagofie e polokalame nei, o loo mafai ona puipuia lau komepiuta.

O le tele lava o polokalame e puipui ai le initaneti e okomeki lava ona faafou (o nisi taimi e taua lenei mea o le definitions) i taimi uma, pe afai o loo e i luga o le upega tafai lagi ma ua totogi lau lesitala faaletausaga (mo polokalame e totogi). E mautinoa e malu puipuia ai lau komepiuta mai ni vairusi fou o le a oo mai.

E tele auala e puipui ai e lenei polokalame:

• E siaki muamua imeli o loo iai ni faila ua faapipii
• E siaki faila pe a tatala po o le a amata e iloa ai pe ua aafia pe leai
• E siaki i taimi uma faila o loo i totonu o lau komepiuta

O isi foi polokalame e siaki muamua ni USB pe a tuu i totonu o le komepiuta. O isi e faailoa mai ni upega e ono maua ai se vairusi.

E le puipuia e lenei polokalame vaega nei:

• Imeli mai ni tagata poo ni kamupani le fa’amaonia
• Ni gaioiga pepelo poo ni gaioiga faasolitulafono i luga o upega o fesootaiga, e lei amataina e se vairusi
• O se tagata o loo taumafai e saili ni faamaumauga mai lau komepiuta i ni gaioiga fa’aalatua

E le mafai ona puipuia lelei e nei polokalame pe afai e le tape pe lē faafouina le polokalame i saini faapitoa o vairusi. E ao ona silafia foi, e le atoatoa foi se polokalame. O lona uiga, e mafai lava e se vairusi poo se gaioiga fou mai se malware ona sao i lau komepiuta.

Filifili se polokalame e puipuia lau komepiuta

Mo komepiuta e te fa’aaoga e oe lava pe fa’aaoga i le fale e tele polokalame e mafai ona e filifili mai ai. O le a lava le polokalame e te filifilia, e tatau ona e mautinoa le ituaiga ma kamupani o loo faia ma faatau se polokalame e sili ona lelei ma talafeagai foi ma lau faasoa.

E tele lava polokalame ma ni fa’amatalaga o tagata e te maua i luga o upega tafailagi, e pei o se fautuaga mai se tasi o faufautua: www.techadvisor.co.uk/test-centre/security/best-antivirus-3676938/

• Polokalame e faatau faatasi poo ni polokalame e faatau taitasi. O le tele o kamupani e faia ni polokalame e na o le siaki lelei o vairusi, ma o loo tuufaatasi ai foi ma isi polokalame e pei o le firewall, spam filtering, antispyware ma le parental controls. E eseese tau ma e fua foi le tau i polokalame o loo iai. E tatau ona iai uma nei vaega i le package e puipuia ai lau komepiuta mai ni polokalame o loo i luga o le upega, e faigofie ona fa’aaoga ma e tasi lava le screen e fa’aaoga e te siaki ai ma e taugofie lea nai lo le faatau taitasi o polokalame. E tele isi package e mafai ona puipuia lau komepiuta, faapea foi ma isi telefoni.
• Polokalame e maua fua mai le initaneti. E tele foi ni oloa e maua fua mo le fa’aaogaina e le tagata poo le aunoa ma le toe faatau atu. O le tele o nei oloa e maua fua, o oloa taugofie e tauamata ai ma le faamoemoe o kamupani, e faatau e tagata pe toe faafou e tagata polokalame nei i isi oloa lelei ma le atoatoa i le lumanai. E tai foliga tutusa le polokalame e maua fua, ma le polokalame e totogi, ae o loo iai nai vaega e le atoatoa ai pe e manaomia ni fesoasoani mai se tagata agavaa i komepiuta ma o loo iai foi vaega o le polokalame ua fa’aitiitia lona lelei e pei o le full scan poo le siakiina atoatoa lea o faila ma vairusi. O lona uiga e ono aafiagofie lau komepiuta i ni vairusi fou.
• Puipuiga mo kamupani. O polokalame e mafai ona puipui ni komepiuta se tolu. E tatau ona silasila totoa kamupani pisinisi i polokalame e patino lava mo pisinisi mo le faafaigofie o le faapipii, faafou ma le faafoeina i komepiuta se tele.
• Polokalame o le Windows Defender e aafia ai – ma e okomeki ai foi – ma le Windows Vista, Windows 7, Windows 8 ma le Windos 10. O oloa poo polokalame nei a le Microsoft ua fausia e tetee, ma aveese ma siaki lelei poo iai se spyware i le Microsoft Windows

O isi kamupani ma faatauoloa latou te gaosi pe faatau nei polokalame o puipuiga o vairusi faatasi ai ma le komepiuta. E pule oe pe e te talia se polokalame poo se oloa ua ofo mai, ae afai e te talia, aua ne’i galo e tatau ona lesitala pe a uma le taimi faatulagaina ua tuu mai e fa’aaoga ai.

O fea e maua ai nei polokalame o puipuiga mai vairusi

E maua nei polokalame o antivirus poo antispyware ma isi polokalame e puipui ai lau komepiuta mai faleoloa poo i luga foi o upega o fesootaiga aemaise foi kamupani o loo gaosi nei polokalame. A faatau i se faleoloa e masani ona aumai se disk e faatino ai nei galuega a uma ona e faafou le polokalame i le initaneti pe a oo ina aumai se faamanatu. A faatau mai luga o se upega o fesootaiga, e okomeki lava ona e maua le polokalame fou faatasi ai ma isi vaega e manaomia ona faafou.

O polokalame e maua fua, e pei ona faamatala atu i luga, e maua isi mai le tautua o nisi o kamupani (poo le internet service providers ISPS) ma faletupe, ona o loo i lalo o lau account.

Puipuiga mai vairusi ma ala faalilolilo (spyware)

E le gata ona tatau ona tuu polokalame nei i lau komepiuta, atoa ai foi ma le faafouina, e fautua atu foi isi nei o auala e tatau ona e faia ina ia puipuia lau komepiuta mai vairusi ma le spyware. Manatua, e sili lava le puipuia nai lo le togafitia.

• Aua le tatalaina ni faila ua faapipii faatasi ma se imeli mai se tagata e te le iloa, poo se tasi e te masalomia pe le talitonuina
• Aveese muamua se polokalame antivirus ae le tuuina ai seisi polokalame fou
• Ia Faaeteete i USB (f.t memory sticks, external hard drives, MP3 players) e faaaoga i lau komepiuta aua e masani ona feaveai e nei USB ni vairusi
• Ia faaeteete i CD ma DVD aua e masani ona iai foi isi vairusi
• Aua le tatalaina ni faila mai kamupani e fa’aaoga upega tafailagi e pei o le Hightail ma le Dropbox o loo aemaise e se tagata e te le iloa, poo se tasi e te masalomia pe le talitonuina
• Fa’aola le ki o le macro protection pe a fa’aaoga le Microsoft Office e pei o le Word ma le Excel
• Faatau ni oloa mai ni kamupani tautaua ma lelei

Afai o le a fa’aaoga ni polokalame e maua fua, ia matua Faaeteete ma faautagia lelei.